ملاحسین بشرویه ای - ملا محمدحسن - ملامحمد
باقر - ملاعلی بسطامی - ملاحسن بجستانی- ملا خدابخش قوچانی (جمیعاً از
خراسان) - ملامحمد روضه خوان یزدی - سیدحسین یزدی - سعید هندی - ملاجلیل
ارومی - ملاباقر تبریزی - ملا یوسف اردبیلی - ملامحمود خوئی - ملا احمد
ابدال مراغه ای (پنج نفس اخیر از آذربایجان بودند) - میرزا محمدعلی قزوینی
- میرزا هادی قزوینی - طاهره قرة العین و قدوس .»
سه تن از این هجده تن مشهورند و نامشان
در تاریخهای دوره قاجار آمده و از دیگران صرفآ نامی باقی‌مانده است. در این مقاله،
نخست از زندگی و فعالیتهای دو فرد شاخص این گروه گزارشی می‌آید و سپس از دیگر اعضای
این گروه ذکری می‌شود.
۱) ملاحسین بشرویه ای،
فرزند حاج ملاعبداللّه صباغ، متولد ۱۲۲۹ در بشرویه از توابع شهرستان فردوس. وی پس از
طی مقدمات علوم دینی با آرای شیخیه آشنا شد و در هجده سالگی برای شاگردی سیدکاظم رشتی
از مشهد به کربلا رفت. [۴] او چندبار برای دفاع از شیخیه به نمایندگی از سیدکاظم به
نقاط گوناگون ایران فرستاده شد، از جمله به اصفهان نزد حاج سید محمدباقر شفتی و به
مشهد نزد میرزا عسکری مجتهد متنفذ خراسان. [۵] پس از درگذشت سیدکاظم، ملاحسین به امید
دیدار امام موعود ــ که سیدکاظم ظهور قریب الوقوعش را وعده داده بودــ به همراه گروهی
از شاگردان سیدکاظم، در مساجد سهله و کوفه چله نشینی کرد. [۶] [۷] او در شیراز به سیدعلی
محمد شیرازی ــ که به تازگی مدعی بابیت امام غایب شده بودــ برخورد و در زمره هواداران
او درآمد. [۸] به روایتی دیگر، این خود ملاحسین بشرویه ای بود که سیدعلی محمد شیرازی
را به طرح دعاوی اش تحریک و تشویق کرد. [۹] به روایت پیروان باب، وی در اولین شب ملاقاتش
با ملاحسین، در ۵ جمادی الاولی ۱۲۶۰ دعوت خود را آشکار کرد و بدین ترتیب ملاحسین بشرویه
ای نخستین کسی بود که به باب ایمان آورد [۱۰] و نخستین حرف از حروف حی شد. در سال
۱۲۶۱، که باب ادعای مهدویت کرد، نام و نیز عنوان سابق خود (باب) را به ملاحسین داد
و از این تاریخ در متون بابی از ملاحسین با نام سیدعلی یاد شد. [۱۱]
باب زیارت نامه ای که
برای حضرت علی علیه‌السلام نوشته بود و نیز تفسیرش بر سوره یوسف را به ملاحسین سپرد
تا در تبلیغ بابیت وی از آن‌ها استفاده کند. [۱۲] [۱۳] ملاحسین برای تبلیغ به اصفهان
رفت. در آن‌جا ملامحمدتقی هراتی (از فقها) و منوچهرخان معتمدالدوله (حاکم اصفهان) به
دعوت او پاسخ مثبت دادند. وی سپس به کاشان رفت و حاجی ملامحمد مجتهد، پسر ملااحمد نراقی،
را هم به بیعت با باب دعوت، و زیارت نامه و تفسیر باب را به او عرضه کرد. ملامحمد اشکالات
صرف و نحوی عبارات باب را گوشزد کرد و دعاوی او را بی اساس خواند. ملاحسین در برابر
این انتقاد پاسخ معروف باب را تکرار کرد که تا پیش از این، دستور زبان (صرف و نحو عربی)،
به سبب گناهی که کرده بود، مقید بود و حال با شفاعت باب قید از آن برداشته شده است.
[۱۴] [۱۵] [۱۶] [۱۷] ملاحسین سپس به تهران آمد و محمدشاه و صدراعظمش، حاج میرزا آغاسی،
را به آیین باب دعوت کرد، اما با تهدید اولیای دولت، تهران را به مقصد خراسان ترک کرد.
[۱۸] [۱۹] [۲۰] وی با نامه، ملامحمدعلی بارفروشی را از مازندران و طاهره قرةالعین را
از قزوین به خراسان فراخواند. [۲۱] [۲۲]
ملاحسین پیش از آن دو
به مشهد رسید و حوالی حرم امام رضا علیه‌السلام ساکن شد. در آن‌جا ملاعبدالخالق یزدی،
از شاگردان شیخ احمد احسایی، به او گروید. در نیشابور هم ملاعلی اصغر مجتهد، که شیخی
مذهب بود، دعوت ملاحسین، یعنی بابیت سیدعلی محمد شیرازی، را پذیرفت و به تبلیغ آن پرداخت.
تکاپوی ملاحسین در مشهد، علمای آن‌جا را بر ضد وی شوراند. [۲۳] [۲۴] شاهزاده حمزه میرزا،
که در آن هنگام با سربازان خود در خراسان بود، ملاحسین و پیروانش را فراخواند و از
آنان خواست که باب را لعن کنند و از آیین جدید تبرّا جویند. همه، از جمله ملاعلی اصغر
مجتهد، بر منبر رفتند و باب را لعن کردند و ملاعبدالخالق هراتی که حاضر به لعن باب
نشده بود، از منبر محروم و در خانه خود حبس گردید. ملاحسین را هم در اردوی نظامی اسیر
کردند. پس از مدتی، ملاحسین از اردو گریخت و خود را به نیشابور و سبزوار رساند. در
سبزوار، میرزا تقی جوینی به او پیوست و چون جوینی در امور اداری صاحب تجربه بود، حساب
دخل و خرج ملاحسین و پیروانش به او سپرده شد. [۲۵] [۲۶] [۲۷] پس از خروج ملاحسین از
سبزوار، در قریه بیارجمند، آقا سیدمحمد (پیش نماز آن دیار) به استقبال او رفت اما در
ضیافت، ملاحسین به حرمتِ قلیان و قهوه حکم داد و همین امر باعث شد که از آن‌جا رانده
شود. در میامی، نزدیک شاهرود، هم ۳۶ نفر به او پیوستند. در آن‌جا میان اهالی میامی
و پیروان او جنگی درگرفت که در آن چندتن از طرفین کشته شدند. وی در شاهرود، ملامحمد
کاظم مجتهد را به آیین باب دعوت کرد که با واکنش تند او مواجه شد. در این هنگام محمدشاه
قاجار درگذشت و اوضاع برای تبلیغ مناسب تر شد. ملاحسین بعد از ترک شاهرود راهی مازندران
شد [۲۸] [۲۹] [۳۰] وی با پیروان خود ابتدا به بارفروش رفت، ولی پس از مواجهه با نیروهای
دولتی و زد و خورد اندک، متعهد به تَرک مازندران شد. وقتی ملاحسین و اطرافیانش بارفروش
را ترک می‌کردند، گروهی از قشون دولتی به طمع مال، بر آنان حمله کردند، اما شکست خوردند.
این حادثه ملاحسین را از ترک مازندران منصرف کرد. وی به ساری رفت و پیروانش را در قلعه
طبرسی ساکن کرد. [۳۱] [۳۲] [۳۳] [۳۴] حکومت مرکزی، برای سرکوب آنان قشونی فرستاد که
به جنگ طبرسی (طبرسی، جنگ) انجامید و ملاحسین در ۱۲۶۵ در این جنگ کشته شد. [۳۵]
[۳۶] [۳۷] [۳۸] [۳۹]
۲) ملامحمدعلی بارفروش
(مازندرانی)، ملقب به قُدوس، آخرین فرد از حروف حی که به باب ایمان آورد. [۴۰]
[۴۱] پدرش محمدصالح نام داشت. محمدعلی در ۱۲۳۱ در بابل به دنیا آمد. [۴۲] در کودکی
خادم سرای حاجی محمدعلی مجتهد مازندرانی بود. [۴۳] پس از تحصیلات ابتدایی در بابل و
ساری، برای ادامه تحصیل در هجده سالگی به کربلا رفت. چهار سال در مجلس درس سیدکاظم
رشتی حاضر و از شاگردان نزدیک او شد. [۴۴] [۴۵] پس از مرگ سید کاظم در ۱۲۵۹، ملامحمدعلی
قصد حج کرد و در مسیر خود در شیراز، بر اثر ملاقات با ملاحسین بشرویه ای و ملاعلی بسطامی،
به باب ایمان آورد. وی تنها فرد از حروف حی بود که همراه باب عازم حج شد. [۴۶]
[۴۷] [۴۸]
ملامحمدعلی در بازگشت
از حج، ابتدا به شیراز رفت و تبلیغ را از آن‌جا پی گرفت. ملاصادق خراسانی به دعوت او
بابی شد. در پی آشوب در شیراز، این دو تن را به همراه ملاعلی اکبر اردستانی، چوب زدند
و در بازار گرداندند و نهایتاً از شهر اخراج کردند. [۴۹]
ملاحسین بشرویه ای در
راه سفر به خراسان به بار فروش رفت و در آن‌جا با ملامحمدعلی ملاقات کرد و به وی احترام
فراوانی گذاشت و به همین سبب، ملامحمدعلی اعتبار بسیار یافت. پس از خروج ملاحسین از
بارفروش، سعیدالعلما (مجتهد مازندرانی) ملامحمدعلی را از بارفروش بیرون کرد. [۵۰]
[۵۱] در پی ارسال نامه ملاحسین بشرویه ای، او راهی خراسان شد [۵۲] [۵۳]
ملامحمدعلی از یک سو و
قرةالعین از سوی دیگر، در راه خراسان به بدشت رسیدند. آشنایی این دو و پایبند نبودنشان
به احکام شرع و مجموعه آنچه در بدشت روی داد، واکنشهایی را در پی داشت. پس از این واقعه،
قرةالعین به قزوین بازگشت و ملامحمدعلی راهی بارفروش شد. [۵۴] [۵۵] [۵۶] دربارفروش
ملاحسین بشرویه ای و همراهانش به ملامحمدعلی و همراهان او پیوستند و فعالیتهای آن‌ها
به جنگ طبرسی انجامید. پس از کشته شدن ملاحسین بشرویه ای و به تنگ آمدن بابیها از قحطی
و گرسنگی، که حاصل محاصره طولانی قلعه بود، ملامحمدعلی در پیشاپیش حدود دویست پیرو
بابی خود، از قلعه طبرسی بیرون آمد و تسلیم شد. او را به سعیدالعلما و دیگر علمای آن
دیار سپردند و آنان حکم به اعدامش دادند. ملامحمدعلی در ۱۲۶۶ در سبزه میدان بابل کشته
شد. [۵۷] [۵۸] [۵۹] [۶۰]
۳) طاهره قرةالعین قزوینی،
عروس و عامل قتل شهید ثالث – ملامحمد تقی برغانی – که فتوای تکفیر شیخ احمد احسایی
– موسس شیخیه – را صادر کرده بود. او پس از وقایع بدشت توسط عاملین حکومت دستگیر و
اعدام شد.
برای مطالعه شرح حال مفصل
او به مقاله مستقلی که به همین نام وجود دارد مراجعه نمایید.
دیگر اعضای این گروه عبارت
بودند از :
۴) محمدحسن بشرویه ای،
برادر کوچک تر ملاحسین بشرویه ای، که درجنگ طبرسی، در کمتر از بیست سالگی، کشته شد.
[۶۱] [۶۲] [۶۳]
۵) میرزا محمدباقر، پسر
دایی محمدحسین بشرویه ای، که در جنگ طبرسی کشته شد. [۶۴] [۶۵] [۶۶]
۶) ملاعلی بسطامی، از
شاگردان سیدکاظم رشتی، که پس از ایمان آوردن به باب، از جانب او مسئول تبلیغ در نجف
و کربلا شد. به خواست علما، مأموران دولت عثمانی او را از نجف به بغداد منتقل کردند
و سپس در مسیر استانبول کشته یا فوت شد. [۶۷] [۶۸] [۶۹]
۷) ملا احمد ابدال (مراغه)،
از شاگردان سید کاظم رشتی، که در واقعه بدشت حاضر بود و در جنگ طبرسی کشته شد.
[۷۰] [۷۱]
۸) سیدحسین یزدی، که کاتب
وحی باب تلقی می‌شود. گروهی از علمای شیخی تبریز حکم قتل او را نیز به همراه باب صادر
کردند، ولی او اظهار توبه کرد و از باب تبرّا جست (که بابیها این اقدام او را تقیه
می‌دانند) و بدین ترتیب آزاد شد، اما پس از رهایی، در تهران مجدداً به طرفداران باب
پیوست. [۷۲] [۷۳] [۷۴] [۷۵] [۷۶] پس از واقعه تیراندازی بابیها به سوی ناصرالدین شاه،
وی نیز به همراه تعداد زیادی از سران بابی دستگیر و کشته شد. [۷۷] [۷۸]
۹) میرزا محمد روضه خوان
یزدی، که بعدها خود را شیخی معرفی کرد. [۷۹] [۸۰]
۱۰) سعید هندی، که مأمور
تبلیغ آیین باب در هندوستان شد. [۸۱] [۸۲]
۱۱) ملامحمد (محمود) خویی،
از شاگردان سیدکاظم رشتی، که در جنگ طبرسی کشته شد. [۸۳] [۸۴] [۸۵]
۱۲) ملا خدابخش قوچانی،
که بعدها به ملاعلی معروف شد. [۸۶] [۸۷]
۱۳) ملاجلیل اردمی، که
در جنگ طبرسی کشته شد. [۸۸] [۸۹]
۱۴) ملاباقر تبریزی، مأمور
تبلیغ در ایران و عراق و واسطه انتقال نوشته های باب به ملاعبدالکریم قزوینی. [۹۰]
[۹۱] [۹۲] [۹۳]
۱۵) ملایوسف اردبیلی،
از مبلّغان باب در ایران، که به بابیان قلعه طبرسی پیوست و در پی تسلیم آن‌ها کشته
شد. [۹۴] [۹۵] [۹۶] [۹۷] [۹۸]
۱۶) میرزا محمدعلی قزوینی،
شوهر خواهر قرةالعین و واسطه ایمان آوردن او به سید علیمحمد باب، که در جنگ طبرسی کشته
شد. [۹۹] [۱۰۰]
۱۷) میرزا هادی قزوینی،
برادر بزرگ میرزا محمدعلی، که از جنگ در قزوین اجتناب کرد. [۱۰۱] [۱۰۲]
۱۸) ملاحسن (محسن) بجستانی،
که پس از مدت کوتاهی توبه کرد و از اعتقاد به بابیت سید علی محمد برگشت. [۱۰۳]
[۱۰۴]
منابع :
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۲.عبدالحسین نوائی، باب
و حروف حی، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۶، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۳.رشید خیون، حروف حَیّ:
البابیة و البهائیة مع نص کتاب أقدس، ج۱، ص۵۳ـ۷۳، کلن ۲۰۰۳.
۴.مهدی بامداد، شرح حال
رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۱، ص۳۷۹ـ۳۸۰، تهران ۱۳۵۷ش.
۵.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۲۰ـ۲۵، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۶.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۴، ص۳۲، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ
۱۳۴۵ش.
۷.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۸.علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه،
فتنه باب، ج۱، ص۳۲، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
۹.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۴، ص۳۱، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ
۱۳۴۵ش.
۱۰.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۵۵ـ۵۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۱۱.حاجی میرزاجانی کاشانی،
کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۸۱،
چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۱۲.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۴، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ
۱۳۴۵ش.
۱۳.علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه،
فتنه باب، ج۱، ص۳۴، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
۱۴.جهانگیرمیرزا، تاریخ
نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، ج۱، ص۲۹۷ـ۲۹۸، چاپ عباس اقبال
آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ش.
۱۵.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ج۳، ص۴۰، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ
۱۳۴۵ش.
۱۶.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ج۳، ص۲۳۴، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ
۱۳۴۵ش.
۱۷.محمدجعفربن محمدعلی
خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۶ـ۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۸.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۵، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ
۱۳۴۵ش.
۱۹.علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه،
فتنه باب، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
۲۰.محمدجعفربن محمدعلی
خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
۲۱.علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه،
فتنه باب، ج۱، ص۳۵، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
۲۲.محمدجعفربن محمدعلی
خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
۲۳.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۵، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ
۱۳۴۵ش.
۲۴.محمدجعفربن محمدعلی
خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
۲۵.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۶، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ
۱۳۴۵ش.
۲۶.علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه،
فتنه باب، ج۱، ص۳۵ـ۳۶، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
۲۷.محمدجعفربن محمدعلی
خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
۲۸.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۷، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ
۱۳۴۵ش.
۲۹.علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه،
فتنه باب، ص۳۶-۳۷، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
۳۰.محمدجعفربن محمدعلی
خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
۳۱.جهانگیرمیرزا، تاریخ
نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۲، چاپ عباس اقبال
آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ش.
۳۲.رضاقلی بن محمدهادی
هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، ج۱۰، ص۴۳۱ـ۴۳۳، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
۳۳.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۴۱ـ۲۴۲، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران
۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
۳۴.محمدجعفربن محمدعلی
خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۸، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
۳۵.جهانگیرمیرزا، تاریخ
نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، ج۱، ص۳۳۲، چاپ عباس اقبال آشتیانی،
تهران ۱۳۲۷ش.
۳۶.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۴۳ـ۲۴۴، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران
۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
۳۷.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۶۰ـ۲۶۲، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران
۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
۳۸.محمدجعفربن محمدعلی
خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۸ـ۶۴، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
۳۹.محمدمهدی زعیم الدوله
تبریزی، مفتاح باب الابواب، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۶۹، یا، تاریخ باب و بهاء، ترجمه حسن فرید گلپایگانی،
تهران ۱۳۴۶ش.
۴۰.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۴۱.عبدالحسین نوائی، باب
و حروف حی، ج۱، ص۱۱۵ـ۱۱۶، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۴۲.مهدی بامداد، شرح حال
رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۴۵۱، تهران ۱۳۵۷ش.
۴۳.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۸، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ
۱۳۴۵ش.
۴۴.عبدالبهاء، مقاله شخصی
سیاح، ج۱، ص۳۶، متن فارسی، قسمت باب، ویرایش ادوارد جی براون، آمستردام ۱۹۷۵.
۴۵.مهدی بامداد، شرح حال
رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۴۵۱ـ۴۵۲، تهران ۱۳۵۷ش.
۴۶.عبدالبهاء، مقاله شخصی
سیاح، ج۱، ص۳۶، متن فارسی، قسمت باب، ویرایش ادوارد جی براون، آمستردام ۱۹۷۵.
۴۷.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۱۱۵، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۴۸.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۸، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ
۱۳۴۵ش.(که نوشته است ملامحمدعلی پس از ملاقات با باب در مکه، به او ایمان آورد)
۴۹.حاجی میرزاجانی کاشانی،
کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۱۳،
چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۵۰.حاجی میرزاجانی کاشانی،
کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۳۹،
چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۵۱.عبدالبهاء، مقاله شخصی
سیاح، ج۱، ص۳۶، متن فارسی، قسمت باب، ویرایش ادوارد جی براون، آمستردام ۱۹۷۵.
۵۲.علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه،
فتنه باب، ص۳۵، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
۵۳.محمدجعفربن محمدعلی
خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۴.رضاقلی بن محمدهادی
هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، ج۱۰، ص۴۲۹، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
۵۵.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۸ـ۲۳۹، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران
۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
۵۶.علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه،
فتنه باب، ج۱، ص۳۸، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
۵۷.رضاقلی بن محمدهادی
هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، ج۱۰، ص۴۴۵ـ۴۴۷، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
۵۸.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۶۱ـ ۲۶۳، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران
۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
۵۹.عبدالبهاء، مقاله شخصی
سیاح، ج۱، ص۳۷، متن فارسی، قسمت باب، ویرایش ادوارد جی براون، آمستردام ۱۹۷۵.
۶۰.مهدی بامداد، شرح حال
رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۴۵۴، تهران ۱۳۵۷ش.
۶۱.حاجی میرزاجانی کاشانی،
کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۷۸،
چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۶۲.حاجی میرزاجانی کاشانی،
کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱،
چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۶۳.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۶ـ۴۸، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۶۴.حاجی میرزاجانی کاشانی،
کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۲۰۳،
چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۶۵.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۶ـ۴۸، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۶۶.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۳۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۶۷.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۷، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۶۸.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۵۸ـ۶۱، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۶۹.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۷۳ـ۷۸، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۷۰.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۲۹۴، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۷۱.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۴۷، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۷۲.حاجی میرزاجانی کاشانی،
کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۲۴۵،
چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۷۳.حاجی میرزاجانی کاشانی،
کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۲۴۷،
چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۷۴.محمدتقی بن محمدعلی
سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۳۰۳ـ۳۰۴، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران
۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
۷۵.علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه،
فتنه باب، ج۱، ص۳۱، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
۷۶.محمدجعفربن محمدعلی
خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۷۶، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
۷۷.روزنامه وقایع اتفاقیه،
ش ۸۲، ج۱، ص۱ـ۳، ۱۰ ذیقعده ۱۲۶۸.
۷۸.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۶۳، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۷۹.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۸۰.عبدالحسین نوائی، باب
و حروف حی، ج۱، ص۱۱۴، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۸۱.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۸۲.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۳۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۸۳.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۸۴.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۴۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۸۵.عبدالحسین نوائی، باب
و حروف حی، ج۱، ص۱۱۴، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۸۶.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۸، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۸۷.عبدالحسین نوائی، باب
و حروف حی، ج۱، ص۱۱۳، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۸۸.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۸۹.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۴۷، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۹۰.عبدالبهاء، مقاله شخصی
سیاح، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، متن فارسی، قسمت باب، ویرایش ادوارد جی براون، آمستردام ۱۹۷۵.
۹۱.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۳۷۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۹۲.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۵۳۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۹۳.عبدالحسین نوائی، باب
و حروف حی، ج۱، ص۱۱۵، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۹۴.حاجی میرزاجانی کاشانی،
کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۹۴،
چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۹۵.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۱۷۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۹۶.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۳۷۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۹۷.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۱۵ـ۴۱۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۹۸.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۴۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۹۹.محمد نبیل زرندی، مطالع
الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹ـ۷۰، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۱۰۰.محمد نبیل زرندی،
مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۴۵ـ۴۴۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق
خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
۱۰۱.محمد نبیل زرندی،
مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۱۰۲.عبدالحسین نوائی،
باب و حروف حی، ج۱، ص۱۱۵، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۱۰۳.محمد نبیل زرندی،
مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۸، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری،
(تهران ۱۳۳۹ش).
۱۰۴.عبدالحسین نوائی،
باب و حروف حی، ج۱، ص۱۱۳، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
